مالیات به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تأمین منابع دولت و مدیریت اقتصاد، نقش کلیدی در زندگی روزمره افراد و فعالیت‌های اقتصادی کشورها دارد. در این میان، مالیات غیرمستقیم نوعی مالیات است که به‌جای دریافت مستقیم از درآمد یا دارایی افراد، بر خرید و فروش کالاها و خدمات اعمال می‌شود و به‌طور غیرمستقیم توسط مصرف‌کننده پرداخت می‌گردد. این مالیات نه‌تنها منبع قابل توجهی برای درآمد دولت فراهم می‌کند، بلکه ابزار موثری برای تنظیم رفتار مصرف‌کنندگان، حمایت از تولیدکنندگان داخلی و کاهش مصرف کالاها و خدمات مضر به شمار می‌رود. متن پیش رو ضمن بررسی اهمیت و ضرورت پرداخت مالیات غیرمستقیم، به انواع این مالیات، کاربردهای آن و تفاوت آن با مالیات مستقیم نیز اشاره می‌کند تا تصویر جامع و روشنی از نقش این ابزار اقتصادی ارائه دهد.

تعریف مالیات غیر مستقیم

مالیات غیرمستقیم (Indirect Tax) نوعی مالیات است که به جای اینکه مستقیماً از درآمد یا دارایی افراد و شرکت‌ها دریافت شود، بر خرید و فروش کالاها و خدمات اعمال می‌شود و به‌طور غیرمستقیم توسط مصرف‌کننده پرداخت می‌گردد. نمونه‌های رایج این مالیات شامل مالیات فروش، مالیات بر ارزش افزوده (VAT/GST)، مالیات تولید، مالیات بر مصرف و تعرفه‌های گمرکی هستند. در این سیستم، یک واسطه مانند فروشگاه یا شرکت توزیع‌کننده، مالیات دریافتی از خریدار را جمع‌آوری کرده و آن را به دولت پرداخت می‌کند. این نوع مالیات در مقابل مالیات مستقیم قرار دارد که در آن دولت مستقیماً از افراد یا شرکت‌ها مالیات می‌گیرد. آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد که مالیات غیرمستقیم بخش قابل‌توجهی از درآمد مالیاتی دولت‌ها را تشکیل می‌دهد؛ به‌طور مثال، در سال 2018 میانگین سهم این مالیات در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی 32/7٪ بوده است، در حالی که این میزان در شیلی به 53/2٪ و در ایالات متحده آمریکا تنها 17/6٪ بوده است. همچنین روندهای جهانی نشان می‌دهد که سهم مالیات مستقیم از کل درآمد مالیاتی در کشورهای توسعه‌یافته طی دهه‌های اخیر افزایش یافته و این روند در کشورهای در حال توسعه نیز به میزان کمتری دیده می‌شود.

چرا باید مالیات غیر مستقیم پرداخت کنیم؟

مالیات غیرمستقیم نه‌تنها منبع مهمی برای افزایش درآمد دولت است، بلکه در تنظیم رفتار مصرف‌کنندگان و حفاظت از تولیدکنندگان داخلی نیز نقش دارد. مالیات بر ارزش افزوده یک مالیات چندمرحله‌ای است که در هر مرحله از تولید و توزیع کالا یا خدمت، بر ارزش افزوده اعمال می‌شود، در حالی که مالیات فروش یکباره توسط مصرف‌کننده نهایی پرداخت می‌شود. علاوه بر این، تعرفه‌ها و عوارض گمرکی واردات باعث افزایش قیمت کالاهای خارجی و حمایت از تولیدکنندگان داخلی می‌شوند. مالیات غیرمستقیم همچنین می‌تواند برای کاهش مصرف کالاها و خدمات مضر، مانند سیگار، به‌کار رود؛ با افزایش قیمت این کالاها، مصرف آن‌ها کاهش یافته و اثرات جانبی منفی بر سلامت عمومی کاهش می‌یابد. در نهایت، مالیات به‌مثابه یک هزینه اجتماعی، انتقال بخشی از درآمد جامعه به دولت است تا از طریق آن امکانات و منابع کشور به شکل بهینه مدیریت شود و ابزارهای لازم برای تولید درآمد و سود در اختیار دولت قرار گیرد.

انواع مالیات غیر مستقیم

مالیات بر واردات

• حقوق گمرکی
• سود بازرگانی
• ۳–۳۰٪ از مبلغ اتومبیل‌های وارداتی
• ۴–۱۵٪ حق ثبت

مالیات بر مصرف و فروش

• مالیات بر فراورده‌های نفتی
• مالیات تولید الکل طبی و صنعتی
• مالیات نوشابه‌های غیر الکلی
• مالیات فروش سیگار
• مالیات اتومبیل
• ۶–۱۵٪ مالیات اتومبیل‌های داخلی
• مالیات فروش خاویار
• مالیات حق اشتراک تلفن خودکار و خدمات بین‌الملل
• مالیات ضبط صوت و تصویر

تفاوت مالیات غیر مستقیم و مستقیم

نحوه دریافت مالیات غیر مستقیم و مستقیم

• مالیات مستقیم: توسط دولت مستقیماً از درآمد، دارایی یا سود افراد و شرکت‌ها دریافت می‌شود. مثال‌ها: مالیات بر درآمد، مالیات بر دارایی، مالیات بر سود شرکت‌ها.
• مالیات غیرمستقیم: توسط واسطه‌ها (مانند فروشگاه‌ها یا شرکت‌های توزیع‌کننده) از مصرف‌کننده جمع‌آوری می‌شود و بخشی از قیمت کالا یا خدمت است. مثال‌ها: مالیات بر ارزش افزوده، مالیات فروش، تعرفه‌های گمرکی، مالیات بر مصرف سیگار و نوشابه.

تاثیر مالیات غیر مستقیم و مستقیم بر مصرف کننده

• مالیات مستقیم: مستقیماً بر توان مالی افراد و شرکت‌ها اثر می‌گذارد و پرداخت آن معمولاً براساس درآمد یا دارایی است.
• مالیات غیرمستقیم: به‌صورت غیرمستقیم پرداخت می‌شود و مصرف‌کننده آن را هنگام خرید کالا یا خدمت می‌پردازد، بدون آنکه مستقیماً به درآمد او ربط داشته باشد.

شفافیت و پرداخت

• مالیات مستقیم: پرداخت آن شفاف و مشخص است و افراد معمولاً از مبلغ دقیق مالیات خود آگاه هستند.
• مالیات غیرمستقیم: اغلب به‌صورت بخشی از قیمت کالا یا خدمت مخفی است و مصرف‌کننده ممکن است به‌طور مستقیم از مبلغ دقیق مالیات آگاه نباشد.

اهداف اقتصادی مالیات غیر مستقیم و مستقیم

• مالیات مستقیم: بیشتر برای تأمین بودجه دولت و توزیع عادلانه درآمد و ثروت به‌کار می‌رود.
• مالیات غیرمستقیم: علاوه بر درآمدزایی، می‌تواند در تنظیم رفتار مصرف‌کننده، حمایت از تولیدکنندگان داخلی و کاهش مصرف کالاهای مضر (مثل سیگار) نقش داشته باشد.

جمع‌بندی

در مجموع، مالیات غیرمستقیم به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم اقتصادی، نقش دوگانه‌ای در تأمین درآمد دولت و مدیریت رفتار مصرف‌کنندگان ایفا می‌کند. این نوع مالیات با اعمال بر خرید و فروش کالاها و خدمات، به‌صورت غیرمستقیم از مصرف‌کننده دریافت شده و علاوه بر افزایش منابع مالی دولت، می‌تواند در حمایت از تولیدکنندگان داخلی، تنظیم واردات و کاهش مصرف کالاهای مضر مانند سیگار مؤثر باشد. در مقایسه با مالیات مستقیم، مالیات غیرمستقیم کمتر بر درآمد افراد تأثیر مستقیم دارد اما به‌عنوان هزینه‌ای اجتماعی، سهم همه افراد در توسعه و بهره‌وری از منابع کشور را تضمین می‌کند. به این ترتیب، ترکیب هوشمندانه مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم می‌تواند ابزار کارآمدی برای سیاست‌گذاری اقتصادی و توزیع عادلانه منابع در جامعه باشد.