در نظام اقتصادی هر کشور، مالیات مستقیم نقش حیاتی در تأمین منابع دولت، حمایت از بودجه عمومی و ایجاد عدالت اجتماعی ایفا می‌کند. این نوع مالیات که به صورت مستقیم از درآمد، دارایی و سود فعالیت‌های اقتصادی افراد و شرکت‌ها دریافت می‌شود، تفاوت بنیادینی با مالیات غیرمستقیم دارد و اثر مستقیمی بر توان مالی مودیان دارد. متن پیش‌رو ضمن تشریح مفهوم مالیات مستقیم و تفاوت آن با مالیات غیرمستقیم، به بررسی چارچوب قانونی، اهمیت و تاریخچه قانون مالیات‌های مستقیم در ایران پرداخته است و نشان می‌دهد چگونه این مالیات به عنوان یکی از ستون‌های اصلی نظام مالیاتی کشور، علاوه بر تأمین منابع مالی دولت، در تحقق عدالت اجتماعی و تنظیم امور اقتصادی نقش‌آفرینی می‌کند.

تعریف مالیات مستقیم

مالیات مستقیم نوعی مالیات است که به صورت مستقیم از درآمد افراد حقیقی و حقوقی بر اساس قانون اخذ می‌شود و با مالیات غیرمستقیم که بر مصرف کالاها و خدمات وضع می‌گردد، تفاوت دارد. این مالیات، پرداختی واجب و بدون جایگزین بوده و شامل درآمد، ثروت، دارایی‌ها و سود فعالیت‌های اقتصادی می‌شود و به آن مالیات عملکرد یا مالیات بر درآمد نیز گفته می‌شود. در ایران، تمامی مالکین حقیقی و حقوقی مشمول مالیات مستقیم هستند و محدودیتی بر مکان کسب درآمد وجود ندارد؛ بدین معنا که افراد ایرانی چه در داخل کشور و چه خارج از ایران درآمد داشته باشند، موظف به پرداخت این مالیات هستند و ایرانیان مقیم خارج که در ایران درآمد کسب می‌کنند، همچنین غیرایرانیانی که در ایران درآمد دارند نیز مشمول این مالیات می‌شوند. اهمیت مالیات مستقیم در تأمین منابع دولت، اجرای سیاست‌های مالی و توزیع عادلانه درآمد باعث شده که این مالیات یکی از ستون‌های اصلی نظام مالیاتی ایران باشد.

تفاوت مالیات مستقیم و غیر مستقیم

• مالیات مستقیم: این نوع مالیات به صورت مستقیم از درآمد، سود، دارایی یا ثروت افراد و شرکت‌ها دریافت می‌شود. پرداخت‌کننده مالیات همان شخص یا واحد اقتصادی است که بار مالی را تحمل می‌کند و نمی‌تواند آن را به دیگری منتقل کند. مثال‌ها شامل مالیات بر درآمد، مالیات بر دارایی و مالیات بر سود شرکت‌ها هستند. ویژگی کلیدی مالیات مستقیم عدالت مالیاتی و اثر مستقیم آن بر درآمد و توان پرداخت مودی است.
• مالیات غیرمستقیم: این مالیات بر مصرف کالاها و خدمات وضع می‌شود و پرداخت‌کننده نهایی اغلب خریدار است، نه تولیدکننده یا فروشنده. فروشنده یا عرضه‌کننده مالیات را از خریدار دریافت و به دولت پرداخت می‌کند. نمونه‌ها شامل مالیات بر ارزش افزوده (VAT)، مالیات بر فروش و عوارض گمرکی هستند. ویژگی کلیدی مالیات غیرمستقیم این است که بار مالیاتی آن می‌تواند بین تولیدکننده و مصرف‌کننده منتقل شود و معمولاً اثر مستقیمی بر درآمد افراد ندارد.

قانون مالیات‌های مستقیم

چارچوب مالیات مستقیم در ایران برای نخستین بار در قانون اساسی مشروطه پیش‌بینی شد و به تدریج با تصویب قوانین جامع‌تر تکمیل گردید. مهم‌ترین و کامل‌ترین قانون در زمینه مالیات مستقیم، قانون مالیات‌های مستقیم مصوب 28 اسفند 1345 است که طی سال‌های بعد چندین بار اصلاح شده و آخرین اصلاحیه آن به سال 1394 مربوط می‌شود. تدوین و اجرای قوانین مالیات مستقیم از دو جنبه اهمیت دارد: نخست، تأمین منابع مالی پایدار برای دولت و حمایت از بودجه عمومی و دوم، تأثیر مستقیم بر نظم و تنظیم امور اقتصادی کشور. به همین دلیل، قوانین مالیاتی نه تنها باید درآمدزایی مؤثر برای دولت را تضمین کنند، بلکه باید به گونه‌ای طراحی شوند که موجب رشد اقتصادی، توسعه کسب‌وکارها و ارتقای بهره‌وری در اقتصاد ملی شوند. علاوه بر این، یکی از اهداف اساسی مالیات مستقیم، تحقق عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه درآمد و ثروت در جامعه است، به‌طوری که همه اقشار جامعه سهم مناسبی در تأمین منابع عمومی کشور داشته باشند و نظام مالیاتی به عنوان ابزاری مؤثر در کاهش شکاف اقتصادی عمل کند.

تاریخچه قانون مالیات‌های مستقیم در ایران

تاریخچه مالیات مستقیم در ایران به تصویب نخستین قانون جامع مالیات‌های مستقیم در سال 1345 بازمی‌گردد. این قانون در طول سال‌های بعد به دلیل وجود نارسایی‌ها و اشکالات متعدد، در سال‌های 1366 و 1371 مورد بازنگری قرار گرفت، اما اصلاحات انجام شده نتوانست به طور کامل از نابسامانی‌های نظام مالیاتی کشور بکاهد. از این رو، در سال 1379 اصلاحیه جدید قانون مالیات‌های مستقیم با مشارکت مجلس شورای اسلامی، کمیسیون اقتصادی، کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس، متخصصان مستقل، نمایندگان بخش خصوصی و مسئولان مالیاتی کشور تدوین و تصویب شد. این اصلاحیه با هدف رفع نارسایی‌های پیشین و بهبود ساختار مالیات مستقیم، اصلاحات عمیقی بر قانون سال 1366 اعمال کرد و از ابتدای سال 1381 به اجرا درآمد. از جمله تغییرات مهم این اصلاحیه می‌توان به کاهش نرخ متوسط مالیات از 54 درصد به 35 درصد اشاره کرد، که نشان‌دهنده تلاش دولت برای ایجاد نظام مالیاتی منصفانه و مؤثر در تأمین منابع عمومی و حمایت از رشد اقتصادی کشور است.

نتیجه‌گیری

به طور خلاصه، مالیات مستقیم به عنوان یکی از ارکان اصلی نظام مالیاتی ایران، نقش حیاتی در تأمین منابع مالی دولت، تنظیم امور اقتصادی و تحقق عدالت اجتماعی دارد. این نوع مالیات با اخذ مستقیم از درآمد، دارایی و سود فعالیت‌های اقتصادی افراد و شرکت‌ها، تفاوت اساسی با مالیات غیرمستقیم دارد و اثر مستقیم بر توان مالی مودیان دارد. چارچوب قانونی و اصلاحات متعدد قوانین مالیات‌های مستقیم، از جمله تصویب قانون 1345 و اصلاحیه سال 1379، نشان‌دهنده تلاش مداوم دولت برای ایجاد نظام مالیاتی منصفانه، شفاف و مؤثر است. در نهایت، مالیات مستقیم نه تنها به تأمین بودجه عمومی کمک می‌کند، بلکه به عنوان ابزاری استراتژیک در رشد اقتصادی، توسعه کسب‌وکارها و توزیع عادلانه درآمد و ثروت در جامعه عمل می‌نماید.