مالیات بر ارث یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالیاتی در نظام‌های حقوقی و اقتصادی جهان محسوب می‌شود که نقش کلیدی در انتقال دارایی‌ها و اموال متوفیان به وراث و همچنین تأمین درآمدهای دولتی ایفا می‌کند. با وجود اشتراک در مفهوم کلی، نحوه تعریف، میزان، معافیت‌ها و اجرای این مالیات در کشورهای مختلف تفاوت‌های قابل توجهی دارد؛ به‌گونه‌ای که در برخی کشورها به‌طور دقیق مالیات بر ارث از مالیات بر ماترک یا دارایی متوفی تفکیک شده و در برخی دیگر، این دو مفهوم تا حدودی با یکدیگر ادغام شده‌اند. متن حاضر ضمن بررسی تاریخچه و ریشه‌های مالیات بر ارث از دوران روم باستان تا قرن بیستم، نظام‌های حقوقی و اجرایی این مالیات را در کشورهای ایران، ایالات متحده آمریکا و اسپانیا مورد بررسی قرار داده و به تفاوت‌ها، معافیت‌ها و سازوکارهای قانونی آن در هر کشور می‌پردازد. همچنین با اشاره به قوانین خاص ایران، موضوع معافیت وراث شهدا و نحوه پرداخت مالیات بر ارث در این کشور توضیح داده شده است.

مالیات بر ارث چیست؟

قانون مالیات بین‌المللی بین مالیات بر ارث (Inheritance tax) و مالیات بر ماترک/اموال متوفی (estate tax) تفاوت قائل می‌شود. مالیات بر ارث نوعی مالیات مستقیم و مالیات بر دارایی است که توسط شخصی که از فرد فوت‌شده پول یا دارایی به ارث می‌برد، پرداخت می‌شود، در حالی که مالیات بر ماترک مالیاتی است که بر اموال و دارایی‌های فرد فوت‌شده اعمال می‌شود. با این حال، این تمایز همیشه رعایت نمی‌شود؛ به عنوان مثال، «مالیات بر ارث» در بریتانیا مالیاتی است که بر دارایی‌های فرد فوت‌شده اعمال می‌شود و از نظر دقیق، در واقع یک مالیات بر ماترک محسوب می‌شود. میزان مالیات بر ارث در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است.

تاریخچه مالیات بر ارث

در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، تعداد کشورهایی که مالیات بر ارث را اجرا کردند، به طور چشمگیری افزایش یافت. از سال 1960 به بعد، مالیات بر ارث کمتر رایج شد، زیرا بسیاری از کشورها قوانین مربوط به آن را لغو کردند. به دلایل تاریخی، اصطلاح «مالیات مرگ» هنوز به صورت محاوره‌ای (و نه قانونی) در بریتانیا و برخی کشورهای مشترک‌المنافع استفاده می‌شود. در ایالات متحده، مالیات بر اموال متوفی گاهی به عنوان «مالیات مرگ» شناخته می‌شود.

روم باستان

در دوران جمهوری روم هیچ مالیات بر ارث ثبت نشده بود، با وجود شواهد فراوان درباره قوانین وصیت‌نامه‌ای. مالیات vicesima hereditatium («یک بیستم ارث») توسط اولین امپراتور روم، آگوستوس، در آخرین دهه سلطنتش وضع شد. این مالیات ۵٪ فقط بر ارث‌هایی اعمال می‌شد که از طریق وصیت‌نامه به دست می‌آمد و خویشاوندان نزدیک از پرداخت آن معاف بودند، از جمله پدربزرگ و مادربزرگ، والدین، فرزندان، نوه‌ها و خواهر و برادران متوفی. مسئله معافیت همسر پیچیده بود؛ از دوران جمهوری روم، همسران دارایی‌های خود را به طور کامل جدا نگه می‌داشتند، زیرا یک زن رومی بخشی از خانواده تولد خود باقی می‌ماند و تحت کنترل قانونی شوهر نبود. ارزش‌های اجتماعی روم درباره وفاداری زناشویی احتمالاً همسر را از مالیات معاف می‌کرد. همچنین طبق یک منبع، اموال زیر ارزش مشخصی از مالیات معاف بودند، اما شواهد دیگر نشان می‌دهد این تنها در سال‌های اولیه سلطنت تراژان صدق می‌کرد.

درآمد حاصل از این مالیات به صندوق بازنشستگی نظامی (aerarium militare) واریز می‌شد، همراه با درآمد مالیات جدید بر فروش (centesima rerum venalium)، مالیات ۱٪ بر کالاهای فروخته‌شده در حراج. مالیات بر ارث به طور گسترده‌ای در منابع مربوط به حقوق روم، کتیبه‌ها و پاپیروس‌ها مستند شده است. این مالیات یکی از سه مالیات غیرمستقیم اصلی بود که بر شهروندان رومی در استان‌های امپراتوری اعمال می‌شد.

مالیات بر ارث در کشور‌های مختلف

در سراسر جهان، مالیات بر ارث یکی از ابزارهای مهم مالیاتی برای انتقال دارایی‌ها و اموال متوفیان به وراث محسوب می‌شود و قوانین مربوط به آن در هر کشور با توجه به نظام حقوقی و سیاست‌های مالی متفاوت است. این مالیات علاوه بر نقش درآمدزایی برای دولت، اغلب با هدف کاهش نابرابری اقتصادی و تنظیم توزیع دارایی‌ها نیز وضع می‌شود. در ادامه، وضعیت مالیات بر ارث در سه کشور ایران، ایالات متحده آمریکا و اسپانیا مورد بررسی قرار گرفته است تا تفاوت‌ها و شباهت‌های ساختاری، نرخ‌ها، معافیت‌ها و نحوه اجرای این مالیات در نظام‌های حقوقی مختلف به تصویر کشیده شود.

مالیات بر ارث در قوانین ایران

در قوانین ایران، مالیات بر ارث مالیاتی است که بر اموالی که از متوفی به وراث منتقل می‌شود، اعمال می‌گردد. بر اساس قانون، وراث یا نماینده قانونی آن‌ها موظف‌اند ظرف ۶ ماه از تاریخ فوت متوفی به سازمان امور مالیاتی مراجعه و با ارائه اسناد مربوط، اظهارنامه مالیات بر ارث را تکمیل و صورت اموال و بدهی‌های متوفی را گزارش کنند. پس از تشکیل پرونده مالیاتی، گواهینامه مالیات بر ارث صادر و به وراث تحویل می‌شود که در آن اسامی وراث قانونی و میزان سهم هر یک مشخص می‌شود. پیش از سال ۱۳۹۵، این گواهینامه یکی از مدارک لازم برای اخذ گواهی انحصار وراثت بود، اما پس از آن، فرآیند انحصار وراثت و پرداخت مالیات بر ارث جدا شده است؛ به این صورت که خانواده متوفی ابتدا گواهی انحصار وراثت را دریافت می‌کنند و در زمان نقل و انتقال ماترک، مالیات مربوط را پرداخت می‌نمایند. این مالیات شامل انواع دارایی‌ها و اموال متوفی می‌شود و درآمد حاصل از آن به خزانه دولت اختصاص می‌یابد.

معافیت مالیات بر ارث

بر اساس ماده ۲۵ قانون مالیات‌های مستقیم، وراث طبقات اول و دوم (یعنی فرزندان، همسر، والدین و در برخی موارد برادر و خواهر) نسبت به اموال شهدای انقلاب اسلامی از پرداخت مالیات بر ارث معاف هستند. برای بهره‌مندی از این معافیت، لازم است که وضعیت شهادت فرد متوفی به تأیید یکی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران یا بنیاد شهید انقلاب اسلامی برسد. به عبارت دیگر، تنها وراث نزدیک شهدا و پس از احراز رسمی شهادت، مشمول این معافیت مالیاتی خواهند بود.

ماده 25 قانون مالیات‌های مستقیم

وراث طبقات اول و دوم نسبت به اموال شهدای انقلاب اسلامی مشمول مالیات بر ارث موضوع این فصل نخواهند بود. ‌احراز شهادت برای استفاده از مقررات این ماده منوط به تأیید یکی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و یا بنیاد شهید انقلاب اسلامی حسب‌مورد می‌باشد.

مالیات بر ارث در قوانین ایالات متحده آمریکا

در ایالات متحده آمریکا، مالیات بر ارث و مالیات بر انتقال دارایی هم در سطح فدرال و هم در سطح ایالتی اعمال می‌شود، اگرچه قوانین و نرخ‌ها در هر ایالت متفاوت است. در سطح فدرال، اولین بار مالیات بر ارث توسط قانون درآمد جنگ ۱۸۹۸ برای دارایی‌های شخصی بالای ۱۰,۰۰۰ دلار وضع شد و نرخ‌ها بسته به میزان دارایی به صورت تصاعدی افزایش می‌یافت؛ این قانون توسط دیوان عالی آمریکا قانونی اعلام شد. بسیاری از ایالت‌ها نیز مالیات بر ارث یا مالیات انتقال دارایی دارند، معمولاً برای وراث غیرخویشاوند نزدیک و با نرخ‌های تصاعدی بسته به مقدار ارث. برخی ایالت‌ها مانند لویزیانا، نیوهمپشایر و یوتا این مالیات را لغو کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر مانند کنتاکی و آیووا وراث نزدیک را معاف می‌کنند و نرخ‌ها برای سایر وراث متفاوت است. ایالت‌هایی مانند نیوجرسی و پنسیلوانیا سیستم‌های پیچیده‌ای دارند؛ به‌عنوان مثال، در نیوجرسی وراث به گروه‌های مختلف طبق نسبت خانوادگی تقسیم می‌شوند و نرخ‌های مالیات تصاعدی اعمال می‌شود، در حالی که در پنسیلوانیا مالیات بر ارث به صورت نرخ ثابت اعمال می‌شود و معافیت‌هایی برای همسران و برخی دارایی‌ها وجود دارد. به طور کلی، وراث موظف‌اند اظهارنامه مالیاتی را در مهلت مقرر ایالتی یا فدرال ارائه کنند و مالیات بر دارایی‌های مشمول پرداخت می‌شود.

مالیات بر ارث در اسپانیا

در اسپانیا، مالیات بر ارث (Impuesto de sucesiones) مالیاتی است که به انتقال دارایی‌ها، حقوق و تعهدات ناشی از فوت یک شخص تعلق می‌گیرد و توسط قانون شماره ۲۹/۱۹۸۷ و آیین‌نامه مالیاتی مصوب فرمان سلطنتی ۱۶۲۹/۱۹۹۱ تنظیم می‌شود. این مالیات تصاعدی است و نرخ آن از ۷.۶۵٪ تا ۳۴٪ متغیر است، هرچند بسیاری از انجمن‌های خودمختار تخفیف‌ها و معافیت‌هایی ارائه می‌کنند که در برخی موارد نرخ مالیات را به ۱٪ یا حتی ۰٪ کاهش می‌دهد، به ویژه اگر پایه مالیاتی کمتر از حد مشخصی باشد. نرخ مالیات همچنین به نزدیکی نسبی وراث یا گیرنده دارایی به متوفی بستگی دارد و هرچه نزدیکی بیشتر باشد، نرخ کمتر خواهد بود (برای مثال، فرزندان و همسران). وراث معمولاً در گروه‌های چهارگانه دسته‌بندی می‌شوند: گروه اول شامل فرزندان زیر ۲۱ سال، گروه دوم شامل فرزندان و فرزندان خوانده بالای ۲۱ سال و همسران، گروه سوم شامل خواهر و برادر، عمو و عمه، خواهرزاده و برادرزاده و گروه چهارم شامل سایر افراد غیرمستقیم مانند پسرعمو و دخترعمو یا افراد بدون رابطه خونی مستقیم. این مالیات معمولاً با مالیات هدیه (donation tax) مرتبط است، زیرا بسیاری از والدین دارایی‌های خود را در طول زندگی به وراث منتقل می‌کنند، و درآمد حاصل از آن برای دولت اسپانیا در سال ۲۰۱۹ حدود ۲,۳۶۰,۹۳۲,۰۰۰ یورو بوده که ۱۷.۳٪ کل درآمدهای جمع‌آوری‌شده توسط انجمن‌های خودمختار را تشکیل می‌دهد.

نتیجه‌گیری

به طور کلی، مالیات بر ارث ابزاری مهم برای تنظیم توزیع دارایی‌ها، کاهش نابرابری اقتصادی و تأمین درآمد دولت‌ها در سراسر جهان محسوب می‌شود، هرچند نحوه تعریف، اجرا و میزان آن در کشورهای مختلف تفاوت‌های چشمگیری دارد. تاریخچه این مالیات از روم باستان تا دوران معاصر نشان می‌دهد که قوانین و معافیت‌ها همواره با توجه به خویشاوندی وراث و ارزش دارایی‌ها تنظیم شده‌اند. بررسی نظام‌های حقوقی ایران، ایالات متحده و اسپانیا نشان می‌دهد که هر کشور با توجه به اهداف اقتصادی و اجتماعی خود، ساختار، نرخ و معافیت‌های خاصی برای مالیات بر ارث تعیین کرده است؛ به‌عنوان مثال، در ایران وراث نزدیک شهدای انقلاب اسلامی از پرداخت مالیات معاف هستند، در حالی که در آمریکا و اسپانیا معافیت‌ها و نرخ‌ها بسته به نزدیکی خانوادگی و میزان دارایی متغیر است. در مجموع، مالیات بر ارث همچنان نقش مهمی در سیاست‌های مالی و اجتماعی کشورها ایفا می‌کند و با توجه به تغییرات اقتصادی و اجتماعی، سازوکارهای آن نیز به مرور زمان تکامل یافته‌اند.