مالیات سرانه یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین انواع مالیات است که به‌صورت مبلغی ثابت و یکسان از همه افراد جامعه اخذ می‌شود. این نوع مالیات، که در انگلیسی با عنوان Poll Tax شناخته می‌شود، در طول تاریخ از ایران باستان و قوانین اسلامی گرفته تا امپراتوری روم، فرانسه، روسیه، ایالات متحده آمریکا و حتی نیوزلند، نقش مهمی در تأمین درآمد حکومت‌ها و شکل‌دهی به ساختارهای اجتماعی داشته است. بررسی تطبیقی مالیات سرانه نشان می‌دهد که با وجود ساده بودن ماهیت آن، نحوه اجرا، میزان فشار اقتصادی و تأثیرات اجتماعی و سیاسی آن در جوامع مختلف تفاوت‌های چشمگیری داشته و گاه باعث نارضایتی عمومی و شورش‌های مردمی نیز شده است. این متن به بررسی تاریخچه، انواع و پیامدهای مالیات سرانه در جوامع مختلف می‌پردازد.

مالیات سرانه چیست؟

مالیات سرانه یکی از قدیمی‌ترین اشکال مالیات است که به صورت مبلغی ثابت و مساوی از تمام افراد جامعه، بدون در نظر گرفتن سطح درآمد، اخذ می‌شود. این نوع مالیات که در انگلیسی به آن Poll Tax گفته می‌شود، در تاریخ مالیاتی جهان از دوران باستان تا قرن نوزدهم نقش مهمی داشته و توسط دولت‌های مختلف برای تأمین منابع مالی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ویژگی اصلی مالیات سرانه این است که هم افراد فقیر و هم ثروتمند به یک میزان موظف به پرداخت آن هستند، از همین رو امروزه به‌عنوان مالیاتی واپس‌گرا و ناعادلانه شناخته می‌شود و در بسیاری از کشورها منسوخ شده است. به دلیل فشار اقتصادی بر اقشار کم‌درآمد، مالیات سرانه معمولاً نارضایتی اجتماعی و حتی شورش‌های مردمی را به دنبال داشته است؛ نمونه بارز آن در آمریکا پیش از تصویب متمم بیست‌وچهارم قانون اساسی مشاهده می‌شود که از مالیات سرانه برای محدود کردن حق رأی فقرا و اقلیت‌های نژادی استفاده می‌شد.

مالیات سرانه؛ از خراج باستانی تا چالش‌های مدرن

مالیات سرانه، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین ابزارهای مالیاتی تاریخ، در جوامع مختلف با اهداف و شیوه‌های متفاوت اعمال شده است. این نوع مالیات نه‌تنها وسیله‌ای برای تأمین درآمد حکومت‌ها بوده، بلکه در بسیاری از موارد نقش اجتماعی و سیاسی نیز داشته است. از ایران باستان و هخامنشیان که مالیات سرانه به‌صورت خراج و بخشی از محصولات کشاورزی جمع‌آوری می‌شد، تا قوانین اسلامی با زکات فطره و جزیه برای مسلمانان و غیرمسلمانان، و از سیستم‌های اروپایی مانند فرانسه و روسیه تا امپراتوری روم و حتی سیاست‌های مهاجرتی نیوزلند، مالیات سرانه همواره بر جمعیت و ساختار اجتماعی تأثیر گذاشته است. مطالعه تطبیقی این مالیات نشان می‌دهد که هرچند ماهیت آن ساده و ثابت به نظر می‌رسد، اما در عمل با تفاوت‌های اقتصادی، اجتماعی و حقوقی گسترده اجرا شده و پیامدهای متنوعی بر زندگی مردم و عملکرد حکومت‌ها داشته است.

مالیات سرانه در ایران باستان

در ایران باستان نیز نوعی مالیات سرانه وجود داشت که بیشتر به‌صورت خراج سرانه یا مالیات بر افراد آزاد مردمی اخذ می‌شد. در دوره هخامنشیان، داریوش بزرگ نظام مالیاتی منظمی ایجاد کرد که بر اساس آن هر ساتراپ موظف بود علاوه بر مالیات‌های سرزمینی، مبالغی به‌عنوان مالیات سرانه از ساکنان جمع‌آوری کند. این مالیات معمولاً به‌صورت مبلغ ثابت یا بخشی از محصولات کشاورزی پرداخت می‌شد و با توجه به موقعیت اقتصادی و توان مالی مناطق مختلف متفاوت بود. هدف اصلی آن، تأمین هزینه‌های ارتش، ساخت‌وسازهای حکومتی و اداره دربار بود. این نظام مالیاتی با وجود فشارهایی که بر مردم وارد می‌کرد، موجب انسجام مالی امپراتوری گسترده هخامنشی شد و بعدها نیز در دوره اشکانیان و ساسانیان به اشکال مختلف ادامه یافت.

مالیات سرانه در قوانین اسلامی

در قوانین اسلامی، مالیات سرانه در قالب زکات فطره و جزیه نمود پیدا می‌کند. زکات فطره یک صدقه واجب برای مسلمانان است که در پایان ماه رمضان پرداخت می‌شود. این مالیات مذهبی معمولاً به اندازه ۲ کیلوگرم گندم، جو یا معادل نقدی آن تعیین شده و هدف آن کمک به فقرا و تأمین عدالت اجتماعی است. پرداخت زکات فطره بر همه مسلمانان (یا سرپرست آن‌ها) واجب است، مگر بر کسانی که در فقر شدید قرار دارند.

از سوی دیگر، جزیه نوعی مالیات سرانه بر غیرمسلمانان (اهل ذمه) در قلمرو اسلامی بود که از زمان پیامبر اسلام (ص) در مناطقی چون یمن و بحرین آغاز شد. این مالیات تنها از مردان آزاد، بالغ و توانمند گرفته می‌شد و میزان آن بر اساس طبقه اجتماعی یا سطح درآمد متفاوت بود؛ به‌طور مثال گاه سه طبقه‌بندی داشت: ۴۸ درهم برای ثروتمندان، ۲۴ درهم برای متوسطان و ۱۲ درهم برای فقرا. در برخی مناطق نیز به‌صورت دینار، درهم یا حتی پوشاک دریافت می‌شد.

جزیه علاوه بر جنبه مالی، به‌عنوان بخشی از قرارداد اجتماعی نیز شناخته می‌شد؛ غیرمسلمانان با پرداخت آن در قبال جان، مال و آزادی دینی خود از حمایت حکومت اسلامی برخوردار می‌گشتند. با این حال، در برخی دوره‌ها اجرای سخت‌گیرانه آن، مانند در مصر قرن دوازدهم، فشار زیادی بر جوامع یهودی و مسیحی وارد کرد و حتی به تغییر دین برخی منجر شد. در امپراتوری عثمانی نیز جزیه تا قرن نوزدهم ادامه یافت و در سال ۱۸۵۵ میلادی لغو و با مالیات معافیت از خدمت نظامی (بدل عسکری) جایگزین شد.

مالیات سرانه در ایالات متحده آمریکا

مالیات سرانه در ایالات متحده آمریکا بیشتر به معنای مالیات شرط رأی دادن به‌کار می‌رود، نه صرفاً یک مالیات سرشماری عمومی. تا نیمه قرن بیستم، در برخی ایالت‌ها و حوزه‌های محلی پرداخت این مالیات پیش‌شرط استفاده از حق رأی بود و پس از تصویب متمم پانزدهم قانون اساسی که حق رأی را برای همه نژادها تضمین کرد، بسیاری از ایالت‌های جنوبی برای محروم کردن سیاه‌پوستان فقیر از مشارکت سیاسی، مالیات سرانه را به همراه آزمون‌های سواد و تهدیدهای غیرقانونی مانند اقدامات کوکلاکس کلان اجرا کردند. این قوانین گاه بندهایی برای معافیت سفیدپوستان قدیمی رأی‌دهنده داشتند تا مشارکت آنان محدود نشود. در نهایت، با تصویب متمم بیست‌وچهارم در سال ۱۹۶۴، شرط پرداخت مالیات برای شرکت در انتخابات فدرال ممنوع شد و دیوان عالی کشور نیز در پرونده Harper v. Virginia مالیات سرانه در انتخابات ایالتی و محلی را مغایر قانون اساسی اعلام کرد.

مالیات سرانه در روسیه

مالیات سرانه در امپراتوری روسیه نخستین‌بار در سال 1718 توسط دولت تزاری وضع شد و به‌عنوان یک مالیات ثابت از هر فرد بالغ اخذ می‌گردید. مبنای محاسبه آن فهرست‌های جمعیتی موسوم به «revision lists» بود که جمعیت را برای اخذ این مالیات ثبت و شمارش می‌کردند. این نوع مالیات بیش از یک قرن در ساختار مالیاتی روسیه باقی ماند و نقش مهمی در تأمین درآمد دولت تزاری ایفا کرد. سرانجام نیکلای بونگه، وزیر دارایی در دوران الکساندر سوم، با اصلاحات مالی خود این مالیات را در سال 1886 لغو نمود.

مالیات سرانه در فرانسه

مالیات سرانه در فرانسه با عنوان capitation نخستین‌بار در سال 1695 توسط لوئی چهاردهم به‌عنوان یک اقدام موقت برای تأمین هزینه‌های جنگ لیگ آو آگسبورگ وضع شد و پس از لغو موقت در 1699، دوباره در جریان جنگ جانشینی اسپانیا از سر گرفته شد و در سال 1704 به‌صورت دائمی درآمد، تا پایان رژیم قدیم ادامه یافت. این مالیات بر اساس رتبه اجتماعی تعیین می‌شد و جامعه فرانسوی به 22 «طبقه» تقسیم می‌شد؛ مثلاً Dauphin 2,000 لیور، شاهزادگان 1,500 لیور و پایین‌ترین طبقه شامل کارگران و خدمتکاران تنها 1 لیور پرداخت می‌کردند. برخلاف دیگر مالیات‌ها، اشراف و روحانیون از آن معاف نبودند، هرچند با پرداخت مبالغ کلان و تعیین ارزیابان خود، بخش عمده‌ای از بار مالی را دور می‌زدند. علاوه بر این، مناطق مختلف و طبقات پایین‌تر به‌طور نامتناسبی تحت فشار قرار گرفتند؛ به‌طوری‌که طبق محاسبات ژاک نکر در 1788، پایین‌ترین دهقانان 3 لیور اولیه را به 24 لیور و طبقه بعدی 10 لیور اولیه را به 60 لیور پرداخت می‌کردند. پس از انقلاب فرانسه، capitation لغو و در 13 ژانویه 1791 با یک مالیات سرانه جدید تحت عنوان contribution personnelle mobilière جایگزین شد که مبلغ آن برای هر فرد معادل سه روز کار تعیین شد و بسته به منطقه بین 1.5 تا 4.5 فرانک متغیر بود؛ همچنین در 1798 مالیات بر خانه‌ها و پنجره‌ها (impôt sur les portes et fenêtres) اعمال گردید.

مالیات سرانه در امپراطوری روم

در امپراتوری روم، tributum capitis یا مالیات سرانه یکی از مالیات‌های مستقیم اصلی بر مردم استان‌های روم بود. در دوره جمهوری، جمع‌آوری این مالیات عمدتاً توسط مالیات‌گیران خصوصی (publicani) انجام می‌شد، اما از زمان امپراتور آگوستوس، مسئولیت جمع‌آوری به تدریج به مجلس و مقامات شهری استان‌ها منتقل شد. برای تعیین و به‌روزرسانی میزان مالیات، سرشماری‌های دوره‌ای در استان‌ها برگزار می‌گردید. این مالیات عمدتاً بر تابعان رومی در استان‌ها اعمال می‌شد و شهروندان رومی معاف بودند. همچنین شهرهایی که از امتیاز Jus Italicum برخوردار بودند، از پرداخت مالیات سرانه معاف می‌شدند، اما فرمان سال 212 میلادی کاراکالا که شهروندی رومی را به همه ساکنان استان‌ها اعطا کرد، آن‌ها را از پرداخت این مالیات مستثنی نکرد.

مالیات سرانه در روم با نارضایتی شدیدی مواجه بود و باعث شورش‌های متعدد در استان‌ها شد؛ از جمله شورش یهودیان در 66 میلادی که به عنوان انقلاب صهیونیست‌ها شناخته می‌شود. پس از تخریب معبد اورشلیم در سال 70 میلادی، امپراتور وسپاسیان مالیات اضافی ویژه‌ای بر یهودیان به نام fiscus judaicus وضع کرد که هر فرد موظف به پرداخت دو دیناری بود. این مالیات، نمادی از فشار و سلطه حکومتی بر جمعیت استان‌ها به شمار می‌رفت و تاثیرات اجتماعی و سیاسی عمیقی داشت.

مالیات سرانه در نیوزلند

در نیوزلند، مالیات سرانه عمدتاً بر مهاجران چینی در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم اعمال می‌شد و بخشی از سیاست‌های دولت برای کاهش تعداد مهاجران چینی در کشور بود. این مالیات به‌تدریج در دهه ۱۹۳۰، پس از حمله ژاپن به چین، تا حد زیادی لغو شد و سرانجام در سال ۱۹۴۴ به‌طور کامل برداشته شد. در سال ۲۰۰۲، نخست‌وزیر نیوزلند، هلن کلارک، از جامعه چینی این کشور رسماً به‌خاطر اعمال مالیات سرانه عذرخواهی کرد.

نتیجه‌گیری

مالیات سرانه، با وجود سادگی در ماهیت و ثابت بودن مبلغ آن، در طول تاریخ تأثیرات عمیق اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بر جوامع مختلف داشته است. از ایران باستان و قوانین اسلامی گرفته تا اروپا، آمریکا و نیوزلند، این نوع مالیات هم وسیله‌ای برای تأمین درآمد حکومت‌ها بوده و هم عاملی مؤثر در شکل‌دهی به روابط اجتماعی و محدودیت‌های سیاسی. تجربه تاریخی نشان می‌دهد که اعمال مالیات سرانه، به‌ویژه بر اقشار کم‌درآمد یا اقلیت‌ها، معمولاً با نارضایتی عمومی و شورش‌های مردمی همراه بوده و موجب بحث‌های گسترده درباره عدالت مالیاتی شده است. این تاریخچه، اهمیت بررسی تطبیقی مالیات سرانه و یادگیری از تجارب گذشته برای طراحی نظام‌های مالیاتی عادلانه و کارآمد در جوامع مدرن را نشان می‌دهد.