اظهارنامه مالیاتی یکی از مهم‌ترین ابزارهای شفاف‌سازی فعالیت‌های اقتصادی و مالی در هر کشور به شمار می‌رود. این سند رسمی که اشخاص حقیقی و حقوقی موظف به تنظیم و ارائه آن به سازمان امور مالیاتی هستند، نقش بنیادینی در محاسبه و وصول مالیات ایفا می‌کند. آشنایی با مفهوم اظهارنامه مالیاتی، سال مالیاتی، نحوه محاسبه مالیات و همچنین شناخت اشخاص مشمول و معاف از آن، نه‌تنها به صاحبان کسب‌وکار در مدیریت صحیح امور مالی کمک می‌نماید، بلکه موجب بهره‌مندی از معافیت‌ها و جلوگیری از جرایم مالیاتی نیز خواهد شد. در متن پیش‌رو، ابعاد مختلف اظهارنامه مالیاتی از جمله مبانی قانونی، روش‌های محاسبه، مشمولین، معافیت‌ها و نحوه تنظیم و تسلیم آن به‌طور جامع مورد بررسی قرار گرفته است.

اظهارنامه مالیاتی چیست؟

اظهارنامه مالیاتی گزارشی رسمی و مکتوب است که توسط اشخاص حقیقی و حقوقی در پایان هر سال مالی تنظیم و به سازمان امور مالیاتی ارائه می‌شود تا میزان درآمد، هزینه‌ها، سود و زیان و در نهایت مالیات قابل پرداخت مشخص گردد. این سند مالی شامل اطلاعات دقیق مربوط به فعالیت‌های اقتصادی، دارایی‌ها، بدهی‌ها و معاملات فرد یا شرکت است و مبنای محاسبه مالیات مستقیم و غیرمستقیم محسوب می‌شود. تکمیل اظهارنامه مالیاتی علاوه بر شفاف‌سازی وضعیت مالی، به جلوگیری از جرایم مالیاتی و برخورداری از معافیت‌ها و تخفیفات قانونی کمک می‌کند. دولت‌ها از طریق این ابزار، بخشی از درآمد خود را برای تأمین هزینه‌های عمومی مانند آموزش، بهداشت، زیرساخت‌ها و برنامه‌های حمایتی اجتماعی تأمین می‌نمایند. بنابراین، آشنایی با مفهوم اظهارنامه مالیاتی و نحوه تکمیل صحیح آن برای تمامی صاحبان کسب‌وکار، شرکت‌ها و حتی افراد دارای درآمد الزامی است.

محاسبه مالیات در ایران

در ایران مالیات به دو صورت خوداظهاری یا علی الرأس محاسبه می‌گردد. در روش خوداظهاری شخص حقیقی یا حقوقی خود اعلام می‌نمایند که چه مقدار درآمد داشته و چه مقدار باید مالیات پرداخت نماید بی‌آنکه ممیزین و کارشناسان سازمان امور مالیاتی در محاسبه و دریافت مالیات، دخالت قابل توجهی داشته باشند. برای این منظور اظهارنامه‌ای تکمیل کرده که شامل کل درآمدها و کل هزینه و استهلاک و حقوق کارمندان و …می‌باشد و پس از کسر معافیت مالیاتی، مبلغ مالیات سالیانه نیز محاسبه می‌گردد. کارشناسان سازمان امور مالیاتی نیز به شرط صحت مطالب و کامل بودن مدارک و عدم تخلف از قوانین ثبت دفاتر و اظهارنامه و … آن را مورد پذیرش قرارداده و با توجه به آن مالیات محاسبه شده را دریافت می‌نماید. در صورت عدم پذیرش اظهارنامه مالیاتی یا عدم ارائه آن به سازمان امور مالیاتی، ممیز مربوطه به صورت علی الرأس مالیات را محاسبه نموده و به مودی اعلام می‌نماید و نظر ممیز و کارشناس سازمان امور مالیاتی ملاک پرداخت مالیات می‌باشد.

سال مالیاتی در ایران

سال مالیاتی در ایران عبارت است از یک دوره کامل دوازده‌ماهه شمسی که از اول فروردین آغاز شده و در پایان اسفند همان سال خاتمه می‌یابد و مبنای اصلی محاسبه و وصول مالیات محسوب می‌شود. با این حال، در خصوص اشخاص حقوقی مشمول مالیات مانند شرکت‌ها و مؤسسات که در اساسنامه آن‌ها سال مالی متفاوتی تعریف شده باشد و این سال مالی با سال مالیاتی رسمی کشور تطابق نداشته باشد، ملاک محاسبه مالیات، همان سال مالی ذکر شده در اساسنامه خواهد بود. به عنوان مثال، اگر شرکتی سال مالی خود را از تیرماه تا خردادماه سال بعد تعریف کرده باشد، اظهارنامه مالیاتی آن نیز بر اساس همین بازه زمانی تنظیم و محاسبه می‌گردد. بر اساس مقررات، مهلت نهایی تسلیم اظهارنامه مالیاتی حداکثر تا چهار ماه پس از پایان سال مالی تعیین شده است؛ بنابراین، در حالتی که سال مالی با سال شمسی منطبق باشد، آخرین فرصت ارسال اظهارنامه تا پایان 31 تیرماه سال بعد خواهد بود. رعایت این مهلت از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا تأخیر در ارائه اظهارنامه موجب تعلق جرایم مالیاتی و محرومیت از معافیت‌ها و بخشودگی‌های قانونی خواهد شد.

مشمولین اظهارنامه مالیاتی

اظهارنامه مالیاتی یکی از ابزارهای اصلی شفاف‌سازی وضعیت مالی اشخاص حقیقی و حقوقی است که طبق قانون مالیات‌های مستقیم، تسلیم آن برای بسیاری از فعالان اقتصادی الزامی است. قانون‌گذار در ماده ۱ قانون مالیات‌های مستقیم، دامنه اشخاص مشمول اظهارنامه مالیاتی و پرداخت مالیات را به‌طور دقیق مشخص کرده و تمامی افراد و نهادهایی که در ایران یا خارج از کشور درآمدی مرتبط با ایران کسب می‌کنند را موظف به ارائه آن دانسته است. در مقابل، در ماده ۲ قانون مالیات‌های مستقیم، برخی اشخاص و نهادها به دلیل ماهیت فعالیت، مأموریت‌های قانونی یا عام‌المنفعه بودن، از شمول مالیات معاف شده‌اند. در ادامه، جزئیات کامل اشخاص مشمول و معاف از پرداخت مالیات طبق این دو ماده قانونی بیان می‌شود.

ماده 1 قانون مالیات‌های مستقیم

طبق ماده ۱ قانون مالیات‌های مستقیم، تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی که در ایران دارای درآمد هستند یا در خارج از ایران فعالیت اقتصادی داشته و درآمدی به دست می‌آورند که منبع آن ایران محسوب می‌شود، ملزم به تکمیل و تسلیم اظهارنامه مالیاتی و پرداخت مالیات مقرر می‌باشند. بر اساس این ماده:

1. کلیه مالکین اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی نسبت به اموال یا املاک خود واقع در ایران طبق مقررات باب دوم.
2. هر شخص حقیقی ایرانی مقیم ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌نماید.
3. هر شخص حقیقی ایرانی مقیم خارج از ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران تحصیل می‌کند.
4. هر شخص حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌نماید.
5. هر شخص غیر ایرانی (اعم از حقیقی یا حقوقی) نسبت به درآمدهایی که در ایران تحصیل می‌کند و همچنین نسبت به درآمدهایی که بابت واگذاری امتیازات یا سایر حقوق خود یا دادن تعلیمات و کمک‌های فنی یا واگذاری فیلم‌های سینمایی (که به عنوان بهای حق نمایش یا هر عنوان دیگر عاید آن‌ها می‌گردد) از ایران تحصیل می‌کند.

ماده 2 قانون مالیات‌های مستقیم

طبق ماده ۲ قانون مالیات‌های مستقیم، برخی اشخاص و نهادها به دلیل ماهیت فعالیت یا مأموریت‌های قانونی‌شان از پرداخت مالیات‌های موضوع این قانون معاف هستند. این استثناها با هدف حمایت از فعالیت‌های حاکمیتی، دیپلماتیک، مذهبی، آموزشی و عام‌المنفعه در نظر گرفته شده‌اند. جزئیات مشمولین این ماده به شرح زیر است:

1. وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و دستگاههایی که بودجه آنها وسیله دولت تأمین می‌شود و شهرداری‌ها و مؤسسات وابسته به دولت و‌شهرداری‌ها که به صورتی غیر از شرکت طبق قوانین تأسیس شده باشند.
2. جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، سازمان تأمین اجتماعی، صندوق‌های پس انداز بازنشستگی، مدارس علوم اسلامی،‌جامعه‌الامام‌الصادق (ع) و نهادهای انقلاب اسلامی و صندوق عمران موقوفات کشور مادام که درآمد صندوق مزبور صرف امور عمران موقوفات و‌تأمین هزینه‌های سازمان حج و اوقاف و امور خیریه می‌گردد. ‌تشخیص مدارس علوم اسلامی به عهده شورای مدیریت حوزه علمیه قم و نهادهای انقلاب اسلامی با هیأت وزیران است.
3. موقوفات عام که درآمد آنها طبق موازین شرعی و به مصرف اموری از قبیل تبلیغات اسلامی، تحقیقات فرهنگی، علمی، دینی، فنی تحقیقاتی،‌اختراعات، اکتشافات، تعلیم و تربیت، بهداشت، بنا و تعمیر و نگهداری مساجد، مصلی‌ها و مدارس علوم اسلامی، مراسم تعزیه و اطعام، تعمیر آثار‌باستانی، امور عمرانی و آبادانی، کمک به مستضعفین و آسیب دیدگان حوادث ناشی از سیل، زلزله، آتش‌سوزی، جنگ و حوادث غیر مترقبه دیگر‌می‌رسد مشروط بر این که درآمد و هزینه مزبور مورد گواهی سازمان حج و اوقاف و امور خیریه باشد.
4. مؤسسات عام‌المنفعه که به ثبت رسیده و درآمد آنها به موجب اساسنامه به مصرف امور مذکور در بند 3 فوق برسد و همچنین مجامع حرفه‌ای‌که به موجب قوانین خاص تشکیل شده‌اند مشروط بر این که بر درآمد و هزینه‌های مؤسسات و مجامع مذکور از طرف مقام رهبری و یا قائم مقام رهبری‌و یا دولت و یا شهرداری‌ها نظارت شود.
5. انجمن‌ها یا هیأتهای مذهبی مربوط به اقلیت‌های دینی مذکور در قانون اساسی مشروط بر این که رسمیت آنها به تصویب وزارت کشور رسیده‌و درآمد و هزینه آنها توسط سازمان حج و اوقاف و امور خیریه تأیید شده باشد.

تبصره 1: شرکت‌هایی که تمام یا قسمتی از سرمایه آنها متعلق به اشخاص و مؤسسات مذکور در بندهای فوق باشند سهم درآمد یا سود آنها‌مشمول حکم این ماده نخواهند بود. حکم این تبصره مانع استفاده شرکت‌های مزبور از معافیت‌های مقرر در این قانون حسب مورد نمی‌باشد.

تبصره 2: آن قسمت از درآمد موقوفات مذکور در بند 3 این ماده که عاید اشخاص می‌گردد مشمول معافیت مربوط به موقوفات نخواهد بود.
تبصره 3: آن قسمت از درآمد موقوفات و مؤسسات عام‌المنفعه و انجمن‌های مذکور در بنده‌های 3 و 4 و 5 این ماده که تا سه سال پس از انقضای‌سال مالی به مصارف مقرر در بندهای مزبور نرسد طبق مقررات مربوط مشمول مالیات خواهد بود مگر این که لزوم نگهداری بیش از مدت مذکور به‌تأیید سازمان حج و اوقاف و امور خیریه و یا سایر مراجع ناظر حسب مورد رسیده باشد.

تبصره 4: آیین‌نامه اجرایی مربوط به این ماده توسط وزارتخانه‌های امور اقتصادی و دارایی و کشور و ارشاد اسلامی تهیه و پس از تصویب هیأت‌وزیران به موقع اجرا گذارده خواهد شد.

تبصره 5: در هر سال مالی که شرایط و ترتیبات مقرر در این ماده و آیین‌نامه اجرایی آن رعایت نشود معافیت مالیاتی مقرر نسبت به اشخاص‌مذکور در بنده‌های 3 و 4 و 5 این ماده برای آن سال جاری نبوده و درآمدهای سال مزبور آنها طبق مقررات مربوط مشمول مالیات خواهد بود.

نحوه تنظیم اظهارنامه مالیاتی

تا پیش از سال 1391، فرایند تهیه و تسلیم اظهارنامه مالیاتی کاملاً به صورت سنتی و کاغذی انجام می‌شد و مودیان باید فرم‌های از پیش آماده را از مراکز تعیین‌شده خریداری کرده و به‌طور دستی اطلاعات مربوط به درآمد، هزینه‌ها، سود و زیان خود را در آن‌ها وارد می‌کردند؛ این روش علاوه بر تحمیل هزینه و اتلاف زمان، احتمال بروز خطا در ثبت اطلاعات را نیز افزایش می‌داد. از ابتدای سال 1391 (مربوط به عملکرد مالی سال 1390)، سازمان امور مالیاتی کشور با راه‌اندازی سامانه اینترنتی به نشانی tax.gov.ir، امکان تکمیل و ارسال الکترونیکی اظهارنامه مالیاتی را فراهم ساخت و مودیان موظف شدند اظهارنامه خود را تنها از طریق این سامانه ثبت کنند. پس از ارسال اینترنتی اظهارنامه، شرکت‌ها، تجار و صاحبان مشاغل باید در مهلت مقرر قانونی نسبت به ارائه دفاتر قانونی خود شامل دفتر روزنامه، دفتر کل و دفتر دارایی به اداره امور مالیاتی اقدام کنند، چراکه این دفاتر اسناد مهم مالی محسوب می‌شوند و ثبت صحیح و دقیق آن‌ها یکی از الزامات اصلی در رسیدگی‌های مالیاتی و جلوگیری از جرایم مالیاتی است.

نتیجه‌گیری

اظهارنامه مالیاتی ابزاری کلیدی برای شفافیت مالی و نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی اشخاص حقیقی و حقوقی به شمار می‌رود و نقش مهمی در تأمین منابع مالی دولت ایفا می‌کند. آشنایی با قوانین مرتبط، مهلت‌های قانونی، مشمولین و معافیت‌ها، از الزامات هر فعال اقتصادی است تا ضمن انجام صحیح تکالیف مالیاتی، از جرایم و محرومیت‌ها جلوگیری کرده و از مزایا و معافیت‌های قانونی بهره‌مند شود. همچنین استفاده از سامانه الکترونیکی مالیاتی، فرایند ارائه اظهارنامه را ساده‌تر و شفاف‌تر کرده و بستر مناسبی برای افزایش اعتماد متقابل بین مودیان و سازمان امور مالیاتی فراهم آورده است.